Jan Harbers (1952)

Hie gruide op in de veenkoloniën. As docent in het veurtgezet underwies hef e an verscheiden schoelboeken (natuurkunde) metwarkt. Jan Harbers is al weer hiel wat jaor ien van de redacteuren van het literaire tiedschrift Roet. Ok is e veurzitter van De Literaire Hemel en recenseert e mangs literair wark. In de bundel Angst en verlangst staot van zien haand de verhalen Laogie en Ontdaon. Ok hef e een bijdrage levert an Drenthe is best mooi (op Google Maps) in 2014. Tot een ‘eigen’ boek is het (nog) niet kommen.

Twee verhalen van de haand van Jan Harbers:

Kaold

De klok tikt de tied deur de middag. De kaomer is uut örder. Veur het raom steet een berre van het Greune Kruus. Eerst leek het een vrumde indringer, iets wat der niet heurde. Maor nao verloop van tied is dat aans worden. De stoelen en de taovel staot haost al vertrouwd op heur neie plek. Alles went.

Vanuit het bedde kuj, deur de kaole takken van de linden, de locht zien. Die is gries. Het mottert. An de overkaant ziej weilanden, waor as schoapen loopt. Het gras is mooi gruun. Het hef nog niks wintert. Der striekt twee kreien neer in ‘t weiland, vlak bie de schaopen. Die kiekt er niet van op of um. Alles zöt er uut as aait. Het leikt asof de tied hier nargens vat op hef.

In het berre lig Rieks. De mond een beetie lös. Met de regelmaot van zien aodem, klinkt er een zacht gerochel uut de keel. De ogen hef e dicht. Soms schoeft de oogleden wat op, maor je weet niet of e dan wat zöt. Soms döt e dat wel. Dan hef e ‘t in eenen over ‘t weer of over iets in de kaomer. Meestieds gewone dingen, enkelt ok niet alledaogse. Dan zöt e ‘n blattie in de wind en vrag e zich aof, hoe ‘t meugelk is dat het juust op die manere rondweit of waorum dat ene schaop lest krek aansum stun as alle aandern. Die vraogen bent er dan levensgroot. Kan wezen as verbaozing, maor soms ook as ene waor eigelk wel een antwoord op kommen möt. Dat wil niet altied en hij kan zich daor aal makkelker bie deel leggen.

‘Het was maor ‘n vraog ja, wat zul ‘t ook.’

Op de taovel lig het Neisblad. De leste weken leest Reiks de kraant niet meer en de leste daogen vrag e ook niet meer of er nog wat in stiet. ‘Het hef ja gien nut meer’, had e zegt, do e der met opheul. ‘Laot aandern dat nou maor doen.’

Hij zul niet weer in de been kommen, had dokter zegt. Daor zul dokter allicht geliek in kriegen. Ok had e zegt dat e niet bang huufde te wezen veur pien, die zul e niet kriegen. Daorin had dokter zien geliek al lang verleuren.

Naost het bedde zit Greta. Ze hef Rieks net een neie warmwaoterzak tegen de voeten legt.

‘Zo, nou kriej ‘t niet kaold meer, he?’ Ze strek even over het dekbedde op de plek waor as zien arm der under lig. Leste daogen döt e niks as klaogen over kolde. Greta hef an ‘t voetenende een extra deken over ‘t bedde maokt en vanmörgen hef ze de thermostaotknop van veer naor veurbie de vief dreit.

‘Laow ‘t hopen.’ Zunder zien gebit prat e ondudelijk, maor meestieds begrip Greta hum wal.

In de kaomer hangt  een vrumde geur van beddelocht waorin ie ok iets van soep kunt roeken. Rieks hef net een beetie bouillon had. Stoet wil e niet meer, dat is hum te dreug. ‘t Gef hum niks, hij hef nargens trek in. Misschien laoter op de nummedag nog een stukkie.

De tied wordt aal körter meten. Eerst preuten ze over hoe of  ‘t nao de winter meugelk nog wat opknappen zul, laoter gung ‘t in weken, in daogen. Leeste daogen in uren. Greta denkt nog maor niet an vannacht. ‘Eerst maor is aofwachten hoe as ‘t vanmiddag giet.’ In ‘t lest van de middag komt dokter. ‘Dan kuw wel kieken hoe as ‘t wieder mot.’

Het lek of Rieks in slaop vallen is. Greta vuult nog even an zien voeten. Die bent weer wat warmer. Gek, dat e de leste daogen zo’n last van kaolde hef, dat had e vrouger nooit. Dan mus e bie de winterdag op de fiets van ‘t waark naor huus, deur de sniedendende Oostenwind en dan had zij zich zörgen maokt en dan kwam e opgewekt binnen en zee e dat e daor wel tegen kun. Van die Rieks is niet veul meer over. Greta had altied hoopt, dat hij heur veur zol gaon, dat zij hum an ‘t ende mog helpen. Wat dat angiet is ze bliede dat het zo löp. ‘t Was niks weerd west, Rieks alennig hier. Hij kun wel ‘n groot woord hebben, maor nee, dat was niks west.’

De klok tikt de tied aal wieder vot. Het waoter soest deur de radiator. Het is slim warm in de kaomer. Greta hef de ogen nou ook dicht. Ze mot denken an die eerste keer dat Rieks bij heur thoes op de boerderij kwam. Op de brommer met Henk-Jan en Egbert, ze wet het nog precies. En van die thee, waorvan hij zee dat e kold was. En dat ze neie zet had, kokend heet en dat e die ook in één maol opdrunken had. ‘Kaold.’ had e zegt, do e zien koppie weer op t schöttelie zet had. Der speult Greta ‘n glimlach over ‘t gezicht, nou ze der weer an denkt. ‘n Paor week laoter hadden ze verkering kregen. Nooit had ze heurt of e zich toen de keel verbrand had. Het mus haost wel. In ‘t begun had ze der nog wel is om vraogd. Hij gaf gin sjoechem.

Maor wat is dat nou, een peerd op straot? Het dier lop lös ja, recht op Greta aof in de volle zun. Ze mot hum pakken, grip het halster. Het peerd steigert wat, maor lat zich naor beneden trekken. Dan komt er nog meer peerde an veul meer peerde, allemaol lös, ok welken zunder halster. Greta wet niet wat ze doen moet, dit bent er te veul. En die jong daor op de brommer in de barm, pas toch op.

Greta döt de ogen lös. Het dringt tot heur deur dat ze even slaopen hef. Met as ze kik of het dekbedde nog op en deel giet, vuult ze Rieks an de wang. Kaold.

Hier kom ik weg

Op zuuk naor een Drentse identiteit

 

Identiteit is een stoer woord en ik kom hier niet weg. Toch nam ik mij veur bij te draogen an dit themanummer van Roet. Do de eerste oproep veur kopij kwam, was der nog tied zat. Tied die, ok zunder dat ik an het maoken van een bijdraoge begunde, gewoon verstreek.  Aalgedurig dacht ik der an en gruide het besef dat dit niet zun makkelijk underwarp is. Nou ik der met an wil, heb ik eerst maor es keken wat of Kocks in het Woordenboek van de Drentse dialecten bij ‘identiteit’ te melden hef. Nou, daor kan ik kört over wezen, het woord ‘identiteit’ stiet niet in in dit onvolprezen boek. Ik moet op zuuk naor iets van de Drenten, waor as ze zölf gieneins een woord veur hebt. En dat as ene die geboren is in de Achterhoek. Ja, wat moej daor van zeggen.

Mien jeugd bracht ik deur in Gaiterveen. Daor leerde ik Veenkoloniaols. Studeren dee ik in Grönnen en nao wat hen en weer tussen Assen en Grönnen kwam ik in Grolloo terecht. Waor kom ie dan weg? In elk geval uut het Nedersaksich gebied. Ik verbeeld mij dat ik daormet gien vrömde ben in Drenthe. Terug naot de identiteit.

 

Bij Wikepedia valt meer te haolen. ”Identiteit (eigenheid)” wordt daor underscheiden naor “persoonlijke, genetische, sociale, culturele en nationale identiteit”. Die persoonlijke en genetische slao ik hier over. Bij sociaol giet het um “het bewustzijn van een persoon tot een bepaalde groep te behoren …” Kiek, dat komt al in de buurt. Bij cultureel stiet: “Een culturele identiteit ontstaat als een samenleving kiest voor een groepsverbondenheid die ze zelf definieert op grond van gemeenschappelijke waarden en normen en op grond van een gemeenschappelijk verleden.” Nou, dat past ok wel wat in dit verbaand, temeer umdat der ok verwezen wordt naor sociaole identiteit. En dan nationaol: “Nationale identiteit is de collectieve identificatie met de natiestaat.” Nou, Drenthe is gien natiestaat, dus dat valt weer boeten dizze zuuktocht. Wel wordt hier opmarkt dat deur de internationalisering in West-Europa de nationale identiteit wat op de achtergrond raakt is en dat daordeur het regionalisme juist verstarkt is. Zo ziej maor, de Drentse identiteit hef meugelijk an kracht wunnen deur de ontwikkeling in Europa. Zal dit umgekeerd inholden dat oeze blonde Geert een bedreiging vörmt veur de Drense identiteit?

Terug naor de sociaole identiteit. Het ging daorbij um een groep. “Die groep heeft een (gewenst) zelfbeeld en wordt door anderen als uniek onderscheiden. Het zelfbeeld hoeft niet overeen te komen met het beeld dat buitenstaanders van een groep hebben, dat vaak gekenmerkt wordt door stereotypes.” Vuult Drenten zuk een groep? Hebt ze een -al dan niet gewenst- zölfbeeld? Ik kan mij daor wel wat bij veurstellen. En wat betreft die stereotypes, der stun al een mooie opsomming in Roet bij de oproep um kopij in te sturen veur dit themanummer (Roet, veurjaor 2016, p. 16). Wikepedia meldt verder dat een persoon bij meerdere groepen kan heuren en dat al die groepen met elk zien eigen sociaole identiteit invloed hef op die persoon. Liekt mij logisch, maor het mak de beoogde zuuktocht der niet makkelker op.

 

Bij het naodenken afgelopen maonden over de Drentse identiteit leek het mij wel wat um een verhaol te schrieven. Ik had ok een idee. Ik wol schrieven over Harm en Geesje die argens tussen twee dörpen op de Hondsrug wonen. Beide geboren en getogen Drenten. Het huus, een boerderijchie,  was van Harm zien volk west en Geesje kwam oet een van de Monden; had ik geliek  een Zaand- en een Veendrent. Um de Drentse identiteit goed uut te kommen laoten zol ik Harm en Geesje buren geven wèel as in de joaren ningteg oet Holland naor Drenthe verhuusd waren. Nee, niet um te drentenieren, Richard en Denise keuzen der veur heur kinder op te laoten gruien in een streek waor as ze nog gewoon boeten speulen konden. Dat, ze waren zowat twintig jaor jonger as Harm en Geesje. Met dizze personen kon ik van binnenoet, in woorden van Wikipedia, “het (gewenste) zelfbeeld” zien laoten via Harm en Geesje en met Richard en Denise kun ik schrieven over “het beeld dat buitenstaanders van een groep hebben”. En aj dan denkt an de familie en vrienden van Richard en Denise wèel as een keer vanoet het Westen op vesite komt, dan valt de “stereotypes” der ok makkelijk in te schrieven.

Bij het denken over dat verhaol, meestieds in de auto van en naor mien wark, had ik nog niet lezen wat Wikepedia over identiteit schrif. Wel kwam ik der achter dat het niet allemaol zo dudelijk is. Waren Harm en Geesje Drents hervormd? Of opbaoren? Of gerifformeerden? En hoe zat dat bij Richard en Denise? Stel je veur dat zij de kinder naor De Vrije School deden. Identiteit van mensen wordt vörmd deur de groepen waor as ze diel van oetmaokt zeg Wikepedia. Een Drent is niet enkelt Drent. Het is ok een VVD-er of een sociaoldemocraot, een voetballer of een doevenmelker, hij hef deurleerd of juust niet.

Ik had ideeën zat veur mien verhaol. Mien veer personen kwamen mekaor tegen bij verjaordaogen, bij het maoken van een versierde wagen veur het schoelfeest, ik kun Geesje as oppas van de kinder van Richard en Denise opvoeren, de kinder bij Harm in de schuur laoten speulen en vertellen hoe of ’t gung do Geesje onverwacht opneumen weur in ’t ziekenhoes.

Des te minder ik naodacht over aander groepen woar as mien veer personages bij heurden, des te meer weur het een beetie een cliché verhaol. En des te meer ik in gedachten oetwarkte bij welke groep elk nog meer heurde, des te minder bleef der over van iets as Drentse identiteit. Het generaotsieverschil, het wel en niet van agrarische afkomst wezen zee meugelijk meer as het wel of gien Drent wezen. En ik vreug mij dan mangs af of der wel een Drentse identiteit bestiet, aans as de stereotypes.

Ik bedacht ok nog een paor kinder van Harm en Geesje, een zeun wèel as in de buurt bleven was en een dochter wèel as nou in de Randstad woonde. Dan kun ik ja mooi zien laoten wat dat an verschil opleverde en ok wat of het verschil was tussen de dochter oet Drenthe die naor ’t Westen gung en Richard en Denise die oet ’t Westen naor Drenthe kommen waren. En dat allemaol het liefst ok nog over jaoren, dan kon ik zien laoten hoe of dinger meugelijk veraanderen deur de plek waor as elk woont. Mien verhaol begunde een beetie oet te gruien naor een streekroman. Zo makkelijk as dat achter ’t stuur in gedachten giet, zo stoer is dat um het achter de computer op papier te zetten. En as ik dat al kun dan had ik daor ja glad gien teid veur.

 

Toch stek dit verhaol aal weer de kop op as ik denk over de Drentse identiteit. En elke keer as mien personages in neie verhaolen belandt, kom ik oeteindelijk weer uut bij het punt waorop ik denk: de Drentse identiteit bestiet niet. Maor zo gauw as ik dat in gedachten vast wil stellen, dringt der zuk tal van verhaolen an mij op, die zien laot dat der wel degelijk iets is as een Drentse identiteit.

Een veurbield. Jaoren geleden mussen bij mij in de straot de gasansluutings van de hoezen verneid worden. Do ’t zo wied was, kwam der een man van een jaor of virteg an de deur. “Goeie mörgen. Ik kom veur ’t gas.” Met dat de man begunde te praoten kreeg ik een warm gevuul van sympathie. Dit was zuver Veenkoloniaols, meugelk zölfs mien eigen Gaiterveens. Ik vreug der naor. “Eexterveen”. Dat, ik zat niet wied mis. Ik vertelde de man van mien jeugd op Gaiterveen en al gaauw haw goende vunden wèel as we beide kennen. Het gevuul van sympathie weur intied allent maor starker. Dizze man mug gerust deur mien hoes banjern en an alle gasapperaoten zitten zo veul as e wol. Ik zul hum zo mien hoessleutel geven.

Wat mak dat ik dizze man blindelings vertrouw? Is dat de taol? Ok, maor dat is niet alles. Niet elk wèel as Gaiterveens prat, geef ik zo gauw mien huussleutel, maor het helpt wel. Wat was der meer dan de taol? Is het het ogenschienlijk roege, haost nonchalante, wat triviaole van het Veenkoloniaols waor weerden in besloten liggen as eerlijk wezen, humor, dou maor gewoon en betrouwbaor wezen? Is dat Veenkoloniaolse identiteit? En as dizze man bie mien buurman, wèel as zien heule leven op ’t zaand woont hef, an de deur komt, zöt die wat ik zie? En wat as mien geliefde, wèel as in Amsterdam geboren is, de deur lös daon had? Meugelijk had ze ’t maor ’n vrömde kerel vunden. Net zo goed as ik ene, wèel as mij in plat Hagenees vrag waor as e de Uteringskamp vinden kan, al gaauw een praotiesmaoker vind. Giet het hier um identiteit of over veuroordielen? Beleven die man van ’t gas en ik daw een betie bij mekaor heurt en koestert wij een ”(gewenst) zelfbeeld”? Is dat het waor het um giet bij Drentse identiteit? En bedenk dan dat het hier um een veurbield giet. Dat, der bent talloze situaoties in mien leven waor zuks duudelijk en meugelijk nog veul meer ongemarkt een rol speult.

 

Terug naor mien verhaol. Aal denkend realiseerde ik mij dat zukke verhaolen, ok in romanvörm, al lang bestaot. Gerard Nijenhuis schref in Onteigening  over Albert  wèel as naor ’t Westen trökken is en vanwege een starfgeval weer in zien geboortedörp in Drenthe komt. En in Het verbörgen leven komt Alphons vanoet Amsterdam terug in ‘Het Grote Hoes’ in zien geboortedörp waor aj Gieten in kennen kunt. Ok in De dag dat vader verdween voert Gerard Nijenhuis naost het dörp Gieten met zien bewoners een domnee op wèel as niet oet Drenthe komt en met aander ogen naor het gebeuren kik. Een betie as de huusarts in Onteigening. Lukas Koops schref in Schoeltied over de benuming van een schoeldirecteur an de dörpsschoel in Rolderwold waor aj Groll al gauw in herkent. De directeur komt niet oet het dörp en de benuming wordt deur verscheidene dörpsbewoners fel bestreden. Een botsing tussen Drentse identiteit en de wereld daor boeten? In Een kleine wereld van Marga Kool komt een archeologe oet het boetenlaand terug in heur olderlijk hoes in Drenthe. Ningtien van Gerard Stout begunt met het opgruien van Johannes de Mens oet Erica wéel as nao zien middelbaore schoelteid in Emmen giet studeren an de kunstacademie in Grönn en daornao terukomt in Emmen. Ja, al in Bartje voert Anne de Vries een boer oet het Grönningerlaand op um verschil met het Drentse te vertonen.  En gung het Van der Scheer, Boom en Lesturgeon in Drenthe in vlugtige en losse omtrekken geschetst door Drie Podagristen ok niet veural um het Drents eigene te laoten zien?

Zo maor wat titels die duudelijk maakt dat het thema van dizze Roet meugelijk een van de miest prominente thema’s is uut de hiele Drentse schrieverij. Misschien dat Henk Nijkeuter of Rouke Broersma hier nog es studie van kan maken. Bij mij gung in elk geval de drang um mien verhaol oet te warken zachiesan hielemaol over. Ik weur bang dat ik met het schrieven van nog zun verhaol nao al dit wark, mij daor meugelijk allernaorst an vertillen zol.

 

Maxima concludeerde in een speech, nog wied veur dat ze keunegin weur, over de Nerderlander oeteindelijk “De Nederlander bestaat niet.” Der weur reageerd asof ze in de kark vluukt had. En dan te bedenken dat dit nog wied veur de tied was dat de leuze “Geef Nederland terug aan de Nederlanders”  opgang dee.

Ok ik neig te concluderen dat ‘de Drent’ niet bestiet. Daormet is een Drentse identiteit niet uutsleuten. Maor as ik hum wil beschrieven, dan blief ik al gauw steken in clichés. Misschien is dat zo vrömd ok niet. Clichés bent altied waor, heb ik wel ies heurd, aans waren ze nooit cliché worden. Maor een cliché kan ook as dooddoener fungeerden, woorden die het gesprek doodslaot. Dat zul ik slim jammer vinden. As ene die hier niet weg komt maor hier wel zowat zien heule leven deurbracht hef, hoop ik dat der nog veul varhaolen, romans, gedichten, liedteksten, tonielstukken of wat dan ok schreven wordt, die bijdraogt an het gevuul dat Drenten wat te dielen hebt, wat eigens hebt, dat ze een groep vörmt waor aj je verbunden met kunt vulen, ok al hebt ze der zölf gien woord veur.